"ЦЯГНІК ДА ПОЗНАНЯ"

Зусім хутка выходзіць мая другая кніга, "Цягнік да Познаня". Гэта пяцьдзесят польскіх партрэтаў, гісторый, эсэ. Месца дзеяння ўвесь час мяняецца, але рэдка выходзіць за межы Польшчы. Прынамсі, геаграфічна. 

Гэта вельмі эмігранцкая, вельмі асабістая кніга, дзе з дробных эпізодаў і маленькіх дэталяў я паспрабаваў стварыць свет рэальных людзей. Бо я сапраўды сустракаў кожнага з іх. Польскую піяністку, якая ў старым памяшканні грала музыку Баха. Хлопчыка, які апантана чытаў кнігу на бруднай падлозе варшаўскага аўтобуса. Маладую дзяўчыну, якая стаяла на каленях у касцёле св. Роха ў Беластоку.

"Цягнік да Познаня" перамог у літаратурным конкурсе "Шуфлядка" ў намінацыі "нон-фікшн". Перадзамову кнігі можна зрабіць на сайце выдавецтва Gutenberg: https://gutenbergpublisher.eu/shop/ciahnik/  

У продажы яна з'явіцца напрыканцы месяца. 26 ліпеня кніга будзе прадстаўлена на літаратурным фестывалі ў Кракаве.

"Жыццё ў дванаццаці апавяданнях"

Невялікае паведамленне. Выйшла нарэшце мая першая кніга, "Жыццё ў дванаццаці апавяданнях", якую можна набыць у электронным фармаце. Дарэчы, кніга выйшла яшчэ ў мінулым годзе, але ў продажы з'явілася толькі цяпер. Таму запрашаю на старонку выдавецтва (у Беларусі праз VPN): 

https://knihauka.com/pravalocki

Гэтая кніга месціць дванаццаць аповедаў, якія можна разглядаць як асобныя творы, але якія адначасова цесна звязаныя паміж сабой. Сувязь гэтая - жыццё беларускага мастака, якое праходзіць праз розных людзей, розныя падзеі і нават розныя кантыненты. Храналогія пазначана ў назвах апавяданняў: 1979, 1996, 2017... Апошні, дарэчы, пазначаны як 20..., бо невымоўнае зло можа здарыцца ў любы момант. Так мне падавалася, калі я пісаў "Вялікі шум", і так мне падаецца і сёння.  

P.S. І яшчэ кароткі анонс. Цягам года (спадзяюся, у першай яго палове) выйдзе мая другая кніга, "Цягнік да Познані". Гэта будзе ўжо іншае выдавецтва, і гэтым разам кніга будзе як электронная, так і папяровая. Пазней напішу крыху падрабязней. 

Альбом. "BELAYA POLOSA" (2024) / Molchat Doma.

Я не люблю Depeche Mode.

Калі б кожны раз, калі я казаў гэтыя словы, мне давалі адзін даляр, я б даўно ўжо быў мільянерам. Так часта нехта ў шчырай размове, насычанай добрымі словамі і агульнымі інтарэсамі, пытаўся ў мяне: ці я таксама чакаю новы альбом Depeche Mode? Ці я таксама бываю на іх "жывых" канцэртах? Не, не чакаю і не бываю. Так ужо склалася ў маім жыцці, што я не люблю Depeche Mode. Ніколі не любіў. 

Новы альбом беларускага гурта Molchat Doma (надышоў, напэўна, час пісаць гэтую назву англійскімі літарамі), які з'явіўся у верасні, настолькі нагадвае Depeche Mode (дарэчы, я толькі цяпер заўважыў падабенства назваў), што мне цяжка быць аб'ектыўным. Я разумею, што эстэтыка Molchat Doma заўсёды круцілася вакол васьмідзесятых, але Belaya Polosa (зноў жа, гурт выкарыстоўвае менавіта англійскія літары) - гэта халодны, пульсуючы сінці-поп без аніякай ідэнтычнасці. 

Гурт з'явіўся ў 2017 у Менску, і дастаткова паглядзець на колькасць праслухоўванняў у Spotify (больш за тры мільёны ў месяц) ды іх цяперашняе месца працы (Лос-Анджэлес), каб атрымаць нейкае ўяўленне пра папулярнасць Molchat Doma. Нехта, калі я не памылюся, нават назваў іх самым паспяховым рускамоўным гуртом у свеце. І сапраўды - усё так. Напэўна, гэтая музыка трапляе ў сэрца халодных рамантыкаў, якія сумуюць па Depeche Mode ды савецкай пост-панкаўскай эстэтыцы 80-х гадоў. Я ж зусім не сумую, і кожны раз, калі слухаю Molchat Doma, то выразна адчуваю, што перавага аддаецца менавіта форме, а не зместу. 

Але ж музыка сапраўды якасная. Пэўную эвалюцыю можна прасачыць нават па іх вокладкам. Гэта, дарэчы, ўжо чацвёрты альбом Molchat Doma, і з кожным разам выява дамоў на вокладцы робіцца больш складанай, дэталёвай і распрацаванай. Тое ж і з якасцю гука ды аранжыровак. Пры гэтым згубілася нейкая інтрыга, нейкая тоеснасць, і падабенства да Depeche Mode дайшло да свайго піку.

Тым не менш, як і з ранейшымі альбомамі гурта, ёсць кавалкі і нават цэлыя песні, якія чапляюць мяне больш за іншыя. Што да апошніх, то "Безнадежный вальс" - гэта вельмі своечасовая інструментальная кампазіцыя, элегійная і мінімалістычная, а "Сон" - бадай, самая насычаная песня на альбоме, з добрым дынамізмам і прыгожай, пульсуючай бас-гітарай. А так - толькі асобныя дэталі, якія вуха вылоўлівае з даволі стомнага і аднамернага альбома (напрыклад, гітарная лінія, што з'яўляецца ў песні "Черные цветы", якая так моцна нагадвае Pink Floyd эпохі The Wall). 

Мне падабаецца, што часам яны свядома намагаюцца зрабіць сваю музыку больш цікавай і разнастайнай. Дабаўляюць інструменты, укідваюць крыху новы настрой - але ўсё гэта, на жаль, тоне ў халодным, манатонным гучанні ("Я так устал" - добрая назва для перадапошняй песні, якая цягнецца пяць хвілін і не месціць аніякіх падзей). Апошні альбом Nürnberg, напрыклад, спадабаўся мне больш, і не столькі беларускай мовай, колькі цеплынёй і гумарам. Мне цяжка ўявіць, што Molchat Doma маглі б скончыць альбом песняй кшталту "Пацалунак". А ў тых трох хвілінах, на мой погляд, больш меладычнасці і глыбіні, чым ва ўсім гэтым доўгім і безэмацыйным альбоме.

Фільм. "БЕЛАРУСКІ ПСІХАПАТ" (2015) / Мікіта Лаўрэцкі.

Цікава, што пэўны час пасля прагляду фільма я думаў пра слова "беларускі" ў яго назве. Бо што робіць Дзіму, хлопца без пачуцця гумару, з бліскаўкамі на скронях і жаданнем дэманстраваць незнаёмым людзям свае "геніяльныя" турыстычныя фота з Мальты, што робіць яго не проста псіхапатам, а менавіта беларускім псіхапатам? Бо ніхто ж, напэўна, не будзе адмаўляць знарочыстую амерыканскасць Патрыка Бэйтмана з рамана Брэта Істэна Эліса. Але што робіць псіхапата Дзіму з дэбютнага фільма Мікіты Лаўрэцкага беларускім? Мне падаецца, што гэта не пустое пытанне.

Думаю, што кожны, хто хоць нешта ведае пра сучаснае беларускае кіно, чуў імя Мікіты Лаўрэцкага. Ён стварае незалежныя, нізкабюджэтныя фільмы ў жанры "мамблкора" (калі ў двух словах, то гэта калі крыху дрыжыць камера і маладыя людзі шмат размаўляюць паміж сабой), і кожны з іх можна паглядзець на яго YouTube-канале. Мікітавы фільмы дэманструюцца на міжнародных фестывалях, а калі казаць пра яго паўнаметражны дэбют ("Беларускі псіхапат"), то ў 2015 годзе ён стаў лепшым ігравым фільмам у нацыянальным конкурсе "Лістапада". Інакш кажучы, прагляд яго стужак быў толькі пытаннем часу.

Не адмаўляю, што я абраў менавіта гэты фільм з-за яго назвы. "Беларускі псіхапат" - не абы-якое словазлучэнне. Яно мае вагу, пэўны мастацка-гістарычны багаж, і я адразу ж зразумеў, што нават калі будзе дрэннае кіно жахлівай якасці, пра яго ўсё роўна будзе цікава пагаварыць.

Але ж я не мог адарвацца. "Беларускі псіхапат" наўрад ці зробіцца сапраўднай падзеяй у вашым жыцці, але кіно гэта так утульна існуе ў сваім добра акрэсленым свеце, у сваёй сыраватай чорна-белай бурбалцы, што нельга не адчуць эмацыянальнае напружанне таго, што адбываецца на экране. Бо героі ў фільме цалкам зразумелыя, і нічога тут не адбываецца без мэты. І кормяць катоў тут не проста так, і словы падбіраюць далёка не выпадкова. Пасля прагляду фільма ўважлівы глядач успомніць і тыя словы, і тых катоў. Пра ігру актораў у такім жанры казаць цяжка, але няёмкасць ад плоскіх інтанацый Дзімы (дарэчы, ролю іграе сам Лаўрэцкі) прабірае да касцей. І хочацца ці тое смяяцца, ці тое закрыць вушы.

Сюжэт фільма не пакідае шмат месца для фантазіі. Тры дзяўчыны вырашаюць паехаць на дачу, дзе хлопец Дзіма (ледзьве знаёмы адной з іх) святкуе дзень нараджэння з двумя сябрамі. Гэта класічны пачатак для трылера ці фільма жахаў, і ў гледача не павінна быць аніякіх ілюзій. Але ж яны ўсё роўна з'яўляюцца, тыя ілюзіі, бо ты добра пазнаеш і людзей, і іх размовы. Нават псіхапат Дзіма, які адзіны за сталом есць гэты моташлівы торт, упускае цябе ў сваю прастору (але ж гэта вельмі цесная прастора, і змяшчаецца ў маленькім ванным пакоі, дзе за некалькі секунд адбываецца хічкокаўская і, бадай, самая кінематаграфічная сцэна ў фільме). Так, што пэўны час ты існуеш у даволі няёмкім, але цалкам небяспечным вымярэнні "Беларускага псіхапата". 

І вось тут, як мне падаецца, хаваецца поспех фільма. Ён ў тым, як добра Лаўрэцкі гуляе з танальнасцю. Бо менавіта тут крыецца змрочная, крыху таямнічая эфектыўнасць трэцяга акту - які ты павінен быў чакаць, але з нейкай прычыны чакаць перастаў. Бо, напэўна, паглядзеў у простыя, шчырыя вочы псіхапата і паверыў. Можа, і цяпер я думаю пра гэта і баюся ўчытаць у твор неіснуючыя ў ім сэнсы, можа тут і хаваецца таямніца слова "беларускі", якое пазначана ў назве фільма?..

Кніга. "ВОСЕНЬ У ВІЛЬНІ" (2019) / Вінцэсь Мудроў.

Калі б не раптоўнае з'яўленне смартфона ў кароткім апавяданні "Дзед і ўнук", то год выдання гэтай кнігі выклікаў бы пэўнае непаразуменне. 2019 год, амаль што наш час (нягледзячы на тое, што кавід, беларуская рэвалюцыя і вайна ва Ўкраіне зрабілі 2019 год неяк непрыстойна далёкім). Але ж усё, кожны сказ, кожнае слова ў зборніку "Восень у Вільні" гучыць крыху старамодна і распавядае пра мінулае. Часам нават старажытнае. Можна сказаць, што калі б не смартфон, у якім бясконца сядзіць той унук, то самае сучаснае слова у кнізе Вінцэся Мудрова - гэта, напэўна, "Пазняк".

На самой справе, ніякай таямніцы тут няма. Пяць гадоў таму кніга была выдана ў якасці ўзнагароды за трэцяе месца ў Прэміі Ежы Гедройца (за раман "Забойца анёлаў"). "Восень у Вільні" - гэта зборнік з дзесяці невялікіх апавяданняў, сярод якіх ёсць адна выдатная аповесць пра Заходнюю Беларусь і некалькі добрых прымераў лёгкай і утульнай шукшынскай прозы.

Заўсёды цікава пабачыць, як аўтар ставіцца да звышнатуральнага. Ёсць пісьменнікі, якія прымаюць яго і нават пускаюць на старонкі сваіх кніг. Ёсць тыя, хто цалкам яго ігнаруе. Даволі адметна, што кніга "Восень у Вільні" пачынаецца з двух апавяданняў, дзе звышнатуральнае не столькі паўстае ў поўны рост, колькі хаваецца за шырмай ды падглядае. І калі ў дзіўнай гогалеўскай містэрыі пра расейскага фабрыканта Лапахіна фінал падаецца разгубленым і безвыніковым, то напрыканцы "Сюжэта" звышнатуральнае добра фліртуе з уяўленнем чытача.

"Сюжэт", дарэчы, паказальны аповед у тым сэнсе, што ў ім мы адразу ж бачым і літаратуру і алкаголь, якія шмат разоў яшчэ будуць паўставаць на працягу кнігі. "Восень у Вільні" поўніцца забытымі паэтамі і празаікамі-няўдачнікамі, якія перажываюць крызіс і знаходзяць выйсце ў танным віне. Пісьменніцтва падаецца тут цяжкай і няўдзячнай справай - але і не без рамантыкі, пэўнай прывабнасці і нават магіі.

І тым не менш галоўнае, што ёсць у гэтай кнізе, і чаму яе трэба чытаць - гэта, канешне, цэнтральная аповесць (цяжка прыдумаць назву больш прыгожую, чым "Восень у Вільні"). У ёй, праз вочы маленькага беларускага хлопчыка, Вінцэсь Мудроў распавядае пра тое, што адбывалася ў Вільні падчас Другой сусветнай вайны. Як тут уладарылі спачатку палякі, потым бальшавікі, а потым літоўцы (не цяжка здагадацца, якую ўладу беларусы ненавідзілі больш). Хлопчык з бацькамі праходзяць праз шматлікія выпрабаванні, галоўнае з якіх нават не немцы, а прыход Чырвонай арміі. "Войска тое, аднак, не чырвонае, а шэрае", як апісвае той дзень хлопчык. (Момант, які нагадаў мне старонкі з кнігі "Ніколі болей" пра рэпрэсіі ў Заходняй Беларусі. На старонках тых распавядалася пра іншага хлопчыка, які выйшаў да салдата Чырвонай арміі і павітаўся з ім: "Добры дзень, таварыш!" На што атрымаў хуткі адказ: "Тамбоўскі воўк табе таварыш".) Тут ёсць і маленькія перамогі і вялікія трагедыі, і ўсё гэта насычана прыгожай, пахучай беларускай мовай. Толькі канцоўка, на жаль, падалася мне паспешнай і крыху абрывістай. 

Ёсць, канешне, у кнізе і сучаснасць, якая паказваецца збольшага праз палітыку. Так, ёсць чорны гумар і сумна знаёмы кожнаму з нас цырк з выбарамі ў апавяданні "Песні ранняй вясны" (малады настаўнік павінен забяспечыць абсалютную яўку ў маленькай беларускай вёсцы - што можа пайсці не так?..). Ёсць сумная канцоўка ў фінальным "Перфомансе". Ну і ёсць, канешне, дэпрэсіўныя, але не безнадзейныя 90-я ў апавяданні "Рыбалка ў бычках". Менавіта тут і з'яўляецца ў пэўны момант гэтае пытанне, на якое дагэтуль няма добрага адказу: "Ну, як там Пазняк?" Пытанне, якое, безумоўна звязвае мінулае і сучаснае. І якое наводзіць на непазбежнае параўнанне, сутнасць якога прыкладна такая: дэпрэсія захавалася, а вось з надзеяй стала значна горш. 

Альбом. "АДКАЗ" (2024) / Nürnberg.

Некалькі тыдняў таму, на начным джазавым канцэрце ў Варшаве, я ў чарговы раз быў сведкам таго, як палякі рэагуюць на польскае. Калі гралі класічныя творы Майлза Дэвіса альбо Чарлі Паркера, рэакцыя была стрымана-паважлівай. Ніхто не рваў на сябе валасы, ніхто не крычаў у паўрэлігійным экстазе. Між тым, калі музыкі гралі малавядомыя (звышсентыментальныя і, калі шчыра, не вельмі адметныя) творы польскага кампазітара першай паловы дваццатага стагоддзя, публіка была ў захапленні, і жанчына, што сядзела за суседнім столікам, бясконца штурхала мяне ў спіну і апантана выкрыквала "брава!"  Бачыў я усё гэта, вядома, далёка не ў першы раз. Гэты дзіўны культурны патрыятызм (кепскія канатацыі не дазвадяюць напісаць "нацыяналізм"), непазбежны, гістарычна падмацаваны, цалкам зразумелы. 

Я пішу гэта з той прычыны, што амаль ніколі не падзяляў гэтых пачуццяў. Верагодна, што звязана гэта ў тым ліку і з той безлічу водгукаў і рэцэнзій, якія я напісаў у сваім жыцці. Аднойчы я перастаў зважаць на паходжанне, і калі даведаўся год таму, што колькасць праслухоўванняў менскага гурта Nürnberg ў Spotify дасягае некалькіх соцен тысяч на месяц (у Молчат дома, дарэчы, лічба гэтая пайшла на мільёны), я толькі крыху здзівіўся і дадаў Nürnberg у свае закладкі. 

Coldwave як жанр мае пэўныя абмежаванні, і гэта ніколі не дазваляла мне яго палюбіць. Бо заўсёды было адчуванне: там, унутры, ёсць нешта лёгкае і прыгожае, што абрамілі ў халодныя барабаны і чорна-белую вокладку. І тым не менш, калі абстрагавацца ад гэтых думак, забыцца на паходжанне (бо так ці інакш, але пішу я гэтыя рэцэнзіі менавіта пра беларускае мастацтва), прыняць умоўнасці і паразважаць пра саму музыку - наколькі яна ўдалая?

Адказ - даволі кароткі альбом, які доўжыцца меней за паўгадзіны, але якому ёсць, што сказаць. І гэта датычыцца як музыкі, так і тэкстаў. "Insomnia" (дарэчы, адзіная англійская назва ў альбоме) пачынаецца з летуценна-меладычнага рытму, які нагадвае ранніх The Cure, і ты адразу ж разумееш, што цябе чакае далей. Мелодыі збольшага павольныя, разважлівыя, з гатычнымі пералівамі і спарадычнымі ўкрапінамі сінтэзатараў (у добрым сэнсе гэтага слова). Часам гітара знікае, рытм паскараецца і робіцца амаль танцавальным ("Месца"), але стыль не губляецца ніколі. То-бок  Nürnberg выдатна адчуваюць рамкі і рэдка выходзяць за межы чорна-белага супрэматызму, які паўстае на вокладцы альбома.  

Такі зараз гістарычны момант, што часам разумееш: немагчыма ў сучасным беларускім мастацтве стварыць добры твор і захаваць пры гэтым пэўную апалітычнасць. Калі вельмі паспрабуеш, то атрымаецца банальная дрэнь. А калі не дрэнь, то палітыка ўсё роўна будзе выглядваць, агідна і нервова, з кожнай ноты і кожнага радка. Бо нават беларуская мова сёння - гэта не проста мова, але яшчэ і выказванне. Сродак абароны. Спроба захаваць сябе, але і нешта значна большае за сябе. Тэксты альбома Nürnberg прасякнуты адсылкамі да змрочнай беларускай рэчаіснасці, а калі яны пяюць пра "сцяг перамогі" і "жалезныя колы" ў цэнтральным творы альбома ("Адліга"), то нельга не зразумець і не ўзрушыцца.

Тым не менш, гэта ўдалы альбом не толькі для беларускай музыкі, але (што куды больш значна) для музыкі ўвогуле. Той музыкі, што выйшла ў лютым 2024 года. Цікава, але, напэўна, і непазбежна тое, што мая любімая песня альбома - гэта "Пацалунак". Рамантычны твор у жанры jangle pop, ён крыху выбіваецца з агульнай стылістыкі альбома і дадае пэўны гумар, пэўную цеплыню (тут можна было б прыгадаць "Some Girls Are Bigger Than Others" з вядомага альбома 1986 года). 

Адказ падаецца добрым музычным выказваннем, у якім няма амаль нічога лішняга. Якое вытрымана ў жорсткіх рамках жанру, але якое не баіцца зрабіць крок улева. У якім (і гэта, канешне, таксама адметна), ёсць не толькі "жалезныя колы ў крыві", але і "мары аб простай вясне".

Тэатр. "ДЗІКАЕ ПАЛЯВАННЕ КАРАЛЯ СТАХА" (2023) / Беларускі Свабодны Тэатр.

Беларускі свабодны тэатр з'явіўся ў маім жыцці яшчэ ў студэнцкія часы. Менавіты тады, на першым ці на другім курсе, я патрапіў на закрыты паказ спектакля прысвечанага знікненню беларускіх палітыкаў і журналістаў. Памятаю закінуты дом недалёка ад плошчы Бангалор, дзе каля сцяны стаялі вузкія, халодныя лаўкі. Памятаю квіткі, якіх не было (на ўваходзе правяраліся спісы з нашымі імёнамі). Памятаю Мікалая Халезіна, які папярэджваў нас перад пачаткам, што ў любы момант сюды можа ўварвацца АМАП і брутальна затрымаць кожнага з нас. Нават карэспандэнтаў замежных каналаў, якія таксама прысутнічалі ў памяшканні. На жаль, я не так добра памятаю саму пастаноўку, якая не ўрэзалася ў маю памяць, а захавалася толькі як цьмяны ўспамін пра іншае вымярэнне і нейкую дзіўную рэальнасць, у якіх мы некалі жылі.

                                                                      Tristram Kenton/The Guardian

Пасля таго вечара Беларускі свабодны тэатр знік з майго жыцця амаль што на два дзесяцігоддзі. Я чуў пра Мікалая Халезіна і яго поспехі ў Лондане і на іншых сусветных пляцоўках, але саміх пастановак я не бачыў. Дый не шмат хто меў такую магчымасць, бо каб патрапіць на гэтыя паказы, трэба было ляцець у Сіднэй ці ў Нью-Ёрк (што, канешне, цалкам зразумела). Тое, што заставалася, - гэта цудоўны міф, а таксама звышстаноўчыя рэцэнзіі, ўзнагароды і першыя радкі рэйтынгаў па выніках года. Увесь гэты час Беларускі свабодны тэатр заставаўся тэатрам у выгнанні, які распавядаў пра беларускія жахі замежнаму гледачу. І замежны глядач быў у захапленні.

У мінулым годзе тэатр вырашыў зрабіць нечаканы крок улева і паставіць оперу па культаваму для Беларусі раману Караткевіча "Дзікае паляванне караля Стаха". Прэм'ера адбылася ў Лондане ў верасні, у знакамітым Barbican Centre, і, як заўжды, крытыкі былі ў захапленні. Прынамсі, самым гучным закідам да халезінскай пастаноўкі было тое, што непадрыхтаваны глядач не разумеў амаль нічога з таго, што адбываецца на сцэне. Тым не менш, заблытанасць падзей наўрад ці магла напужаць беларускага гледача, які ведаў мову і сюжэт, і ў якога з'явілася магчымасць цягам трох дзён убачыць оперу на YouTube-канале Свабоднага тэатра. 

Пастаноўка "Дзікага палявання" выглядае змрочна і хаатычна. І калі я не магу не пагадзіцца з першым, то другое па-сапраўднаму бянтэжыць. Нават калі добра ведаць кнігу, падзеі ў гэтай пастаноўцы нагадваюць бязладнае напластаванне дэкарацый і сцэн. Якія можа і выглядаюць эфектна і тэхнічна складана, яле якія хутчэй пра форму, чым пра мастацкі змест. Гатычная атмасфера нагадвае савецкі фільм 1979 года (дарэчы, цудоўны, хаця і звыштэатральны), але за час прагляду мяне так і не пакінула адчуванне, што эмоцыі ў пастаноўцы Беларускага свабоднага тэатра амаль цалкам адсутнічаюць.  

Не з'яўляючыся вялікім экспертам у оперы, магу сказаць толькі, што вакальныя партыі добрыя (не было чамусьці Іллі Сельчукова, які планаваўся першапачаткова як адзін з выканаўцаў), а музыка Вольгі Падгайскай сапраўды выдатная. Менавіта музыка, дарэчы, інтэнсіўная і часам мінімалістычная, падтрымлівала мой інтарэс да містычных падзей у радавым замку Яноўскіх (лібрэта было напісана ўсюдыісным Андрэем Хадановічам). Бо, на жаль, анічога ў гэтай версіі "Дзікага палявання" мяне не кранае. Усё, што адбываецца на сцэне, нагадвае блытаную працэсію эпізодаў і падзей. Эфектны танец, сцэна першая, сцэна другая, цікавая пантаміма, сцэна трэцяя... Гэта ўсё мітусліва, няўпэўнена і не падмацавана аніякім унутраным рытмам. Магчыма, нешта зменіцца ў будучых версіях оперы, але на дадзены момант выглядае гэта ўсё як няўдалы эксперымент.

У нейкі момант пастаноўка немінуча імкнецца ў бок падзей у сучаснай Беларусі, і асобныя эпізоды трапляюць у сэрца ("вы тут занадта жывы"), але нагадваюць яны хутчэй рэдкія спалохі ў сюжэтным хаосе, што адбываецца на сцэне. Ва ўсялякім разе, цэласнай і паслядоўнай гэтую пастаноўку я назваць не магу. Добрыя ж рэцэнзіі сведчаць пра тое, што ў 2023 годзе мы існуем з Беларускім свабодным тэатрам у розных вымярэннях, і гэта, калі шчыра, крыху засмучвае.

Фільмы. СМЕЦЦЕВАЯ ГАЛАВА, КОТКА, ДЗЁННІК АНАСТАСІІ / 2022

Я разумею жаданне пайсці ў Прада ці ў Нацыянальную галерэю Лондана. Я разумею, калі жаданне гэтае лунае ўвесь час над галавой і перакрывае ўсё астатнее. Але ж які сэнс у працах старых майстроў, калі не з'яўляецца гэтай хваравітай, крыху вычварэнскай прагі да новага? Да музея ці невялічкай галерэі сучаснага мастацтва, з карцінамі без назваў, з відэазапісамі, дзе нічога не адбываецца, з інсталяцыямі, якія хочацца схаваць ад дзяцей? Мне падаецца, што гэтая прага мусіць быць, гэтае памкненне, гэты інтарэс. 

Так, яшчэ ў Менску я хадзіў на ранішнія сеансы "Лістапада", дзе дэманстравалі змрочныя дакументальныя стужкі, якія ніхто і ніколі ўжо не пабачыць. На Адэскім фестывалі я ўвесь тыдзень праводзіў у кінатэатрах і бачыў як безумоўна вялікае, так і зусім недарэчнае. Так адбывалася і на Варшаўскім кінафестывалі, дзе эксперымент суіснаваў з вялікай польскай традыцыяй. Я наогул люблю кінафестывалі, якімі б нязначнымі і малавядомымі яны не былі. Фестываль "Паўночнае ззянне" наўрад ці можна назваць малавядомым, але гэта ўсё ж падзея, ад якой чакаеш не столькі вялікіх кінастужак, колькі дзіўных цудаў. А таксама эксперыментаў і поўных правалаў. Тое, дарэчы, я і атрымаў. 

"Паўночнае ззянне" праходзіла для мяне ў фармаце анлайн, і пачалося са скандынаўскіх кароткаметражак. Сентыментальны чорна гумар дацкага Авантурыста, эфектнае расшчапленне часу напрыканцы фінскага Тууліккі... Адчуўшы пах крыві, я пачаў у нейкі момант шукаць цудаў і ў беларускіх фільмах, якія таксама дэманстраваліся ў межах кінафестывалю. Вось тры з іх.

"СМЕЦЦЕВАЯ ГАЛАВА" (2022) / Юрый Сямашка

Аднойчы, калі я вучыўся яшчэ ва ўніверсітэце і пісаў дыпломную працу па Тэатру Абсурда, я знайшоў забытую беларускую п'есу Ігара Сідарука "Галава". У гэтай п'есе былі паказаны асноўныя беларускія архетыпы, але галоўным персанажам была ўсё ж Галава, статычная і маўклівая, якая ўвесь час знаходзілася на сцэне (была пры гэтым папяровай, драўлянай і потым жалезнай), уплывала на жыццё беларусаў і вызывала страх у кожнага, хто знаходзіўся каля яе. 

Смеццевая галава, чорна-белы манафільм беларускага рэжысёра Юрыя Сямашкі, была для мяне своеасаблівым вяртаннем да старой п'есы Сідарука (пра якую, дарэчы, мне распавёў некалі Пятро Васючэнка). Галоўны герой, самотны смяцяр з Менску, знаходзіць аднойчы галаву, якая можа размаўляць. Смяцяр жыве ў дэпрэсіўнай хрушчоўцы, з сабакам па клічцы Прохар, і вось у нейкі момант у яго жыцці з'яўляецца смеццевая галава, якая выконвае пажаданні (калі яны ёсць). 

Фільм Юрыя Сямашкі, які паўстае тут таксама як аператар і адзіны актор, гэта менавіта тое, чаго я чакаю ад добрага фестывальнага эксперымента: шчырая прага да кіно, якая прадзіраецца скрозь маленькі бюджэт і захапленне раннім Лінчам. Гэта шурпата і няроўна, але гэта харызматычна, і гэта застаецца ў памяці.

КОТКА (2022) / Ната Карнеева

Яшчэ адзін беларускі фільм з праграмы фестываля - гэта вельмі кароткая і мінімалістычная стужка Котка. Фільм доўжыцца ўсяго 12 хвілін, вялікая частка з каторых - какаінавы трып. 

Усё пачынаецца з прыгожых планаў на будучыню. Гераіня дэманструе маладому чалавеку (мужу?) прататып дома, у якім яны будуць жыць. У голасе надзея і пяшчота. Потым адбываецца той самы трып, які доўжыцца вечнасць. Потым будучыня, якая нагадвае па змрочнай, непрагляднай атмасферы апошні фільм Андрэя Звягінцава. Усё ў фільме грунтуецца на недаказанасці, якая, на жаль, хавае звышпрадказальную гісторыю. 

"ДЗЁННІК АНАСТАСІІ" (2022) / Максім Буйніцкі

Шчыра кажучы, больш за ўсё ў гэтым годзе мяне цікавілі фільмы па-за межамі палітыкі. Бо палітыка, асабліва сённяшняя, не дазваляе аб'ектыўна ацэньваць творчасць. Бачачы яе, усюдыісную і непазбежную, хочацца расчуліцца і дараваць усё. І тым не менш, бывае (нават сёння), што яна ўсяго толькі фон, які падкрэслівае нешта важнае і спрадвечнае.

Дакументальны фільм Дзённік Анастасіі распавядае пра беларускую мастачку Анастасію Рыдлеўскую, якая была вымушана з'ехаць з Беларусі ў Гданьск. Палітыка тут - фон, які мігціць за шыбамі і раз за разам выпучвае сваю жудасную галаву, але палітыка - гэта яшчэ і тое, што мастачка мусіць пераадолець, каб захаваць сябе і свой талант. Але, на жаль, не толькі палітыку, бо тут і схільнасць да самагубства, нанясенне сабе шкоды і псіхічныя праблемы. А яшчэ - адданасць і любоў яе мужа, які захоўвае малюнкі і выявы Анастасіі на сваёй скуры.

Анастасія - гэта, канешне, сімвал беларускай рэчаіснасці. Беларускай эміграцыі, унутранай і знешняй. І яшчэ яна сімвал сённяшняга беларускага мастацтва. Шчырага і сапраўднага, якое прадзіраецца скрозь траўму і боль... Так цяжка, і так захапляльна, глядзець у яе вочы. 

Альбом. "ЭМІГРАНТЫ" (2023) / Лявон Вольскі.

Часам я забываю пра Лявона Вольскага. Уключаю адзін з яго апошніх альбомаў, грузных і непаваротлівых, і хутка забываю. Бываюць там і натхнёныя песні кшталту "Палону" і "Майго кахання", але збольшага я сумую па лёгкасці. Быццам бы слухаючы тыя альбомы, я адчуваю не толькі музыку, але таксама і намаганні і творчыя пакуты, праз якія яны нараджаліся. Хутка я губляю інтарэс, пакуль аднойчы не чую тую добра знаёмую мелодыю, простую і бясспрэчную, якая нібыта гучыць па-за часам. Гэтым разам я пачуў "Калыханку", разрыдаўся і, вядома, вырашыў дачакацца новага альбома.

Ёсць дзве сутнасці Лявона Вольскага, гуллівая і сур'ёзная, лёгкая і цяжкая (а таксама "цяжкая"). Яны амаль ніколі не існуюць асобна (хіба што за выключэннем Крамбамбулі, але і там селядцы неяк ужываліся з абсэнтам), і за ўвесь гэты час я ўжо паспеў зразумець, што лепшы Вольскі - гэта роўнае спалучэнне дзвюх гэтых сутнасцей. Калі ёсць гэты парытэт, то адчуваецца менш перакосу, і неяк лягчэй прымірыцца з непаслядоўнай якасцю яго песень. Эмігранты, якія выйшлі ў сярэдзіне верасня, - гэта своеасаблівае вяртанне да канцэптуальнай эстэтыкі Народнага альбома. А яшчэ: запал, эклектыка, шаленства і некалькі выдатных песень.

На жаль, кожнае слова і кожны акорд альбома, усё шаленства і ўвесь той запал... усё прасякнута болем і смуткам. Эмігранты - гэта, канешне, пра нас. Пра тых, хто з'ехаў, і нават пра тых, хто застаўся. Бо так ці інакш, усе мы ў эміграцыі. Краіна скрадзеная, краіна, як пелі адойчы Ulis, у кратах. Мяркую, што чалавек, які слухае кранальны тэкст "Калядаў у Менску" у Варшаве ці ў Нью-Ёрку, адчувае прыкладна тое ж самае, што і чалавек, які слухае гэты тэкст у сённяшняй сталіцы Беларусі. Усе яны хочуць вярнуцца ў Менск на наступныя Каляды. Эмігранты - гэта канцэптуальнае выказванне пра страту і немагчымасць вярнуцца.

Альбом складаецца з дваццаці адной песні і пятнаццаці кароткіх дыялогаў/замалёвак пра жыццё ў эміграцыі, што робіць уражанне сапраўднага падарожжа. Падарожжа гэта няпростае, бо тут і пошукі кватэры, і бясконцыя пераезды, і незагойныя раны, і прыступы настальгіі. Вольскі стварае ўражлівы і часам захапляльны габелен з берлінаў, каліфорній і польскіх касцёлаў, і ўсё гэта пранізана нястрыманай і разбэшчанай музычнай эклектыкай. Ёсць ска, ёсць поп-панк, ёсць бардаўскія балады, ёсць дваравыя песні, ёсць жартаўлівыя мелодыі, якія ўступаюць у крывавы двубой з тваім разуменнем добрага густу.  

Шмат што ў альбоме падаецца мне другасным і слабым, шмат што проста прабягае міма. Мяне зусім не цікавіць той Вольскі, які запісвае песні кшталту "Не сумнявайся", але, як я пісаў вышэй, гэта своасаблівая плата за тое, каб пачуць "Беларускую траўму", "Куды і калі" ці тыя самыя "Каляды ў Менску". Бо хоць Вольскаму і бракую крыху творчага фільтра, калі ён трапляе, то трапляе так, як ніводзін іншы музыка ў Беларусі.  

Вяртаючыся ж да "Калыханкі", то мне падаецца, што гэта яго новыя простыя словы. І тым і гэтым разам яны былі напісаныя іншым чалавекам (Міхалам Анемпадыставым і Аляксандрам Лукашуком), але робяцца сапраўды няўміручымі дзякуючы кранальнай, бездакорнай мелодыі Вольскага. Такой, што ўвесь час пытаешся ў самога сябе: няўжо ніхто дагэтуль не напісаў яе?..

Кніга. "РАЙЦЭНТР" (2020) / Таня Скарынкіна.

З таго самага моманту, калі я даведаўся пра існаванне гэтай кнігі, я шукаў магчымасць яе знайсці. На паперы, у электроннай версіі, як заўгодна. Але тут, у Варшаве, яе не было. Не было, здавалася, ва ўсёй Польшчы. Тым не менш, я працягваў шукаць. Дзеля гэтай кнігі я паехаў, напрыклад, на кніжную выставу ў Беласток. Быў цёплы канец красавіка, Беласток звыкла нагадваў Гродна, і я ведаў, што мне пашанцуе. "Таня?" запытаў я. "Скарынкіна?" Але ж, вядома, ніякага "Райцэнтра" тут не было. Былі Бахарэвіч і Вежнавец, Пясецкі і Кульбак. Падавалася, што Таня Скарынкіна - гэта цалкам выдуманы персанаж. Як, дарэчы, і яе кніга. 

Тым часам, ідэя-фікс перарасла ў апантанасць, і ва ўсёй беларускай літаратуры мяне вабіў ужо адзін толькі твор. Было б цікава вывучыць прыроду гэтых дакучлівых ідэй, гэтай прымхлівай апантанасці, бо яна здараецца са мной усё часцей. Праблема вырашылася хутка і банальна, як заўсёды. У нейкі момант я зайшоў у інтэрнэт і пабачыў, што "Райцэнтр" Тані Скарынкінай можна набыць каля нашага дома ў Менску. Што і зрабіла мая сястра на наступны ж дзень. А ўжо праз тыдзень я трымаў у руках запаветную кнігу ў невыразнай сіняй вокладцы.  

"Райцэнтр" быў надрукаваны ў выдавецтве Пфляўмбаўм у 2020 годзе. Кніга атрымала другую прэмію Ежы Гедройца, саступіўшы непазбежнай аповесці Евы Вежнавец (пра якую гаворка ішла ў студзені), але абышоўшы выдатнага "Локісава" Артура Клінава і "Жэтон не метро" Андрэя Федарэнкі. "Райцэнтр" - надзвычайна простая кніга. Па сутнасці, гэта зборнік эсэ/рэпартажаў пра родны горад аўтаркі. Ёсць тут, канешне, і Менск, і Варшава, і нават Партугалія, але так ці інакш сюжэты гэтых маленькіх твораў заўсёды вяртаюцца ў Смаргонь. З добрым гумарам, з чароўнай трасянкай - у горад, дзе хочацца быць.

Бо шмат што можна знайсці ў невялікім горадзе на захадзе Беларусі. Па сутнасці, у ім нічога не адбываецца, але Таня Скарынкіна паўстае чалавекам, які можа напісаць верш пра будзённы позірк у краме і правесці ланцужок ад суседа па Вілейскай вуліцы да Холдэна Колфілда. Праз старыя фота, успаміны, нататкі і дыктафон Скарынкіна стварае кантраст, перад якім немагчыма ўстаяць. Бо тут і выпадковая сустрэча з Мулявіным, і квартэра ад Шамякіна і падабенства паміж старым фотаздымкам і карцінай Ганса Гальбэйна. Тут - гэта ў яе дома, у Смаргоні. 

Прыкмета добрага пісьменніка - гэта не толькі ўменне заўважыць Бога на панурай вуліцы і на аўтобусным прыпынку. Прыкмета добрага пісьменніка - гэта яшчэ і здольнасць прыгожа пісаць пра ежу. Аўтарка робіць гэта ў эсэ "Абараны, балваны, сліжыкі, чарнушкі", якое прасякнута шчырай любоўю да традыцыйных беларускіх страў на Куццю. Адчуваецца пах і нават смак. Але ж амплітуда інтарэсаў даволі вялікая, і ёсць тут і кіно, і насякомыя, і пятлісты аповед пра прагу паліць. Дарэчы, такім паўстае кожнае эсэ "Райцэнтра", развілістым і разгалінаваным. Гісторыя, як тая плынь, шукае і знаходзіць новыя напрамкі, але заўсёды вяртаецца да свайго пачатку. Гэта, дарэчы, тая мастацкая таямніца, пра якую неаднаразова піша і сама аўтарка.

У нейкі момант пачынаеш заўважаць, як шмат Скарынкіна ахоплівае ў гэтай кнізе. З гісторыі, з традыцый, з простых жыццёвых акалічнасцей. Яе стыль просты, але дакладны і непасрэдны. Прыстунічаюць і нерв, і гумар, і пэўная эмацыйнасць. Так, як і у кожным аповедзе сяброў, суседзей і сваякоў, кожны з каторых з вялікай ахвотай распавядае пра маленькія і вялікія гісторыі свайго жыцця. Якія, можа, і не заўсёды адпавядаюць рэчаіснасці, але якія нічога ад гэтага не губляюць. Адчуваецца, што цікаўнасць Скарынкінай шчырая, яна ўмее слухаць і знаходзіць сувязь паміж новым і старым, сучасным і мінулым. Так, што сумная безэмацыйнасць водкладкі толькі падкрэслівае мастацкую вынаходлівасць зместу.  

"Не хапае кіношнасці ў правінцыйным жыцці", піша Таня Скарынкіна ў эсэ "Жыццё і смерць казурак". Сваімі адсылкамі і цытатамі, сувязямі і ланцужкамі, яна стварае дзіўны свет, які існуе на мяжы рэальнасці і міфа. І галоўнае ў ім тое, што ў гэтым свеце, гэтым райцэнтры, хочацца быць. Ён прыцягвае нечаканым кіношным святлом і гэтай самай чароўнай правінцыйнасцю. Напэўна, з гэтай прычыны я так хацеў яго знайсці - у тым месцы, дзе яго, здавалася б, і не павінна было існаваць. Але ён тут ёсць, і быў, напэўна, увесь час. Ну і потым... "Райцэнтр" - гэта яшчэ і калекцыя цікавых гісторый.

Фільм. "Купала" (2020) / Уладзімір Янкоўскі.

Ёсць, напэўна, мільён розных спосабаў акрэсліць розніцу паміж тэатрам і кіно. Тым не менш, лепшае, што я чуў, гучыць прыкладна так. У тэатры можна выйсці на сцэну і сказаць: "Добры дзень, мы - на Марсе". І гэта ўсё. Гледачы зразумеюць, што яны на чырвонай планеце. У кіно гэта немагчыма, бо калі ты захочаш перанесці гісторыю на Марс, спатрэбіцца пабудаваць яго. Альбо, канешне, сесці ў касмічны карабель і паляцець туды з усімі акцёрамі і здымачнай групай.

Мой галоўны закід да фільма "Купала" звязаны з яго звыштэатральнасцю. Мне дэманструюць вугал старога будынка з прыгожай лепкай і кажуць - Пецярбург. Мне паказваюць інтэр'ер вёскі-музея "Азярцо" каля Менска і кажуць - Вязынка, Вілейскі павет. Мне паказваюць яшчэ адзін інтэр'ер таго самага "Азярца" і кажуць - школа, дзе вучыўся Янка Купала. Нягледзячы на тое, што ўяўленне гледача мусіць працаваць увесь час, штучнасць рэплік і бутафорыя дэкарацый пачынае ў нейкі момант замінаць задавальненню ад прагляду стужкі. Калісьці гэтая тэатральная бутафорыя не замінала, напрыклад, "Дзікаму паляванню караля Стаха" (1979), бо ідэальна спалучалася са змрочнай, гатычнай стылістыкай рамана Караткевіча. Тут, на жаль, гэта выглядае не вельмі сур'ёзна і не дазваляе адчуць ані маштабнасць праекта, ані веліч постаці выбітнага беларускага пісьменніка.

Гісторыя ў фільма складаная. Дастаткова сказаць, што здымаўся ён на "Беларусьфільме" пры ўдзеле такіх людзей, як дызайнер і мастак Уладзімір Цэслер. Сёння такое супрацоўніцтва падаецца жартам, шалёнай фантазіяй, але калісьці (да 2020 года, напрыклад), такое сапраўды адбывалася. Магчыма было ўжываць такія словы, як "рэвалюцыя", "палітвязні", "нацыянальнае адраджэнне", "беларуская мова", "знішчаная дзяржаўнасць" і г.д. І я не кажу ўжо нават пра заклік "Жыве Беларусь!", які стварыў аднойчы той самы Янка Купала. Але так, сёння можна толькі высока ўздымаць бровы і нервова глядзець па баках. Сёння ўжо не здзіўляе той факт, што фільм забаранілі хутка пасля прэм'ернага паказу. Быў 2020 год, і рэчаіснасць змянілася. Свет змяніўся. Мінулае змянілася.

Словы і ідэі заўсёды іх пужалі. Вось і цяпер - цяжка нават уявіць той вусцішны жах, які яны, канешне, адчулі падчас кароткай размовы пра тое, што аднойчы Беларусь была часткай... Вялікага Княства Літоўскага.

"Купала" - гэта біяграфічны фільм, які пачынаецца з канца. Кожны беларус ведае трагедыю са школьных часоў: у 1942 годзе, крыху не дажыўшы да 60, Янка Купала ўпаў у лесвічны пралёт дзесятага паверха маскоўскага гатэля. Ніхто так ніколі і не высветліў дакладна, што гэта было, самагубства, няшчасны выпадак альбо НКУС. Не робяць гэтага і стваральнікі фільма, прынамсі не напрамую (замест гэтага, яны прапаноўваюць атмасферны момант з дзвярыма ў нумары паэта - не новы, але моцны і прыгожы мастацкі прыём). "Купала" - гэта аповед пісьменніка сваёй маці, напалову пераказ жыцця, напалову споведзь перад смерцю. 

Дзяцінства, першыя вершы, праца ў "Нашай Ніве", Паўлінка (а таксама "Паўлінка"), Масква і Пецярбург, жаніцьба, ціск з боку чэкістаў. Янка Купала паўстае ідэйным, яле крыху малахольным і не вельмі пераканаўчым прадстаўніком беларускай інтэлігенцыі першай паловы дваццатага стагоддзя. Ці ёсць тут нешта большае за змест школьных падручнікаў? Так, безумоўна, але асабістае жыццё Купалы падаецца схематычным (апошняя сцэна пісьменніка з Паўлінкай анічым не падмацаваная), а размовы з органамі савецкай бяспекі нагадваюць мільён падобных сцэн з іншых фільмаў і кніг. Тым не менш, менавіта апошні акт "Купалы" выклікае найбольшае эмацыйнае напружанне, і гэта не толькі спрадвечная гісторыя пра мастака і сістэму, але і наша рэчаіснасць, якая надае гэтым сцэнам дадатковае, новае вымярэнне. 

Першапачаткова фільм задумваўся як тэлесерыял, і гэта адчуваецца ў нагрувашчванні падзей, якія ў нейкі момант перастаюць свабодна дыхаць і пачынаюць узнікаць самі сабой, як непазбежная працэсія, праз коску. Музыка добрая (ці існуе ў гісторыі мелодыя больш бездакорная і бяспройгрышная, чым "Канон рэ мажор" Пахельбеля?), а рэдкія моманты мастацкай смеласці кажуць пра вялікі патэнцыял (напрыклад, сцэна з мёртвай рыбай перад пачаткам вайны). Ігра акцёраў якасная, хоць і крыху тэатральная (некаторыя персанажы фільма размяўляюць выключна слоганамі), і напрыканцы эмоцыі ўсё ж адольваюць цябе і ты нават перастаеш супраціўляцца... Але што гэта? Фільм? Змрочная эпоха? Жыццё Купалы? Ці жудасная рэчаіснасць 2023 года?

Цяжка сказаць. Добра, што гэты фільм існуе - фільм з добрым сэрцам і добрымі намерамі. Мне хацелася б сказаць - выдатны фільм, яле я не хачу ставіцца да беларускага мастацтва як да кволага пацыента, якога трэба ўвесь час падтрымліваць прыемным словам і літасцівай хлуснёй. Упэўнены, што яно заслугоўвае большага. І ўсё ж "Купалу" варта глядзець, бо гэта важны дакумент нашага часу. Бо ўрок ужо не толькі і не столькі гэты фільм, колькі сумная гісторыя вакол яго стварэння і яго жыцця.

Альбом. "Force of the Wind" (2022) / СОЮЗ.

Момант, дарэчы, унікальны. Упершыню ў жыцці я збіраюся купіць вінілавую кружэлку з беларускай музыкай. Мы падыходзім да адной з фестывальных палатак, і я пытаюся пра гурт з назвай SOYUZ. "Так", кажа прадавец. "Ёсць два выданні іх апошняга альбома. 120 злотых за звычайную кружэлку і 130 за празрыстую". Гэта, канешне, сапраўдны поспех, і самае дзіўнае ў гэтым поспеху тое, што мала хто на радзіме ведае пра іх існаванне. 

Чаго нельга сказаць пра Польшчу. СОЮЗ не проста запрасілі на вядомы фестываль у Катавіцах. Іх песні сустракаюць так, быццам кожны з прысутных добра ведае сонечныя бразільскія мелодыі апошняга альбома гурта. Што датычыцца саміх музыкаў, то паміж песнямі яны дзякуюць па-польску, размаўляюць з аўдыторыяй па-ангельску, а калі пачынаюць іграць, то расейскай мовы амаль не чуваць. Яна і на альбоме мае выключна фармальны характар, а тут яе заглушаюць барабаны і бас. А яшчэ клавішы вакаліста - які, дарэчы, носіць ярка-чырвоную безрукаўку, якая, напэўна, дасталася яму ад яго бабулі.

СОЮЗ - гэта нешта накшталт "супергурта". Раней кожны з трох музыкаў быў часткай іншага беларускага праекта (Applepicker, Young and Dramatic), але вось ужо некалькі гадоў іх аб'ядноўвае даволі сумнеўная назва СОЮЗ. За гэты час з'явілася тры паўнавартасных альбома, апошні з якіх дайшоў нарэшце і да мяне.

Нягледзячы на лірычны восеньскі ліст на вокладцы, Force of the Wind - гэта летні альбом. Па сутнасці, трыццаць хвілін выкшталцоных, ветраных мелодый у лёгкім фолкавым стылі. Альбом гэты сапраўды існуе па-за межамі краін ды нацыянальнасцяў. Гэта вельмі добрая музыка ў цалкам універсальным сэнсе, і калі вы паставіце яе іншаземцу, амерыканцу ці нават партугальцу, то ён так і скажа: гэта выдатны бразільскі фолк. І ў гэтым няма нічога ганебнага: у гурта ёсць свой стыль, і яны ўмеюць ствараць добрыя мелодыі. Чаго ж яшчэ?

Ёсць, канешне, пытанне мовы, але як я ўжо пісаў вышэй, пытанне гэтае не такое істотнае. Бо вакал тут - хутчэй гукавое ўпрыгожванне. Адну з песень ("Como é que vai você" - якая нагадвае па атмасферы "Sun King" The Beatles) выконвае запрошаны бразільска-амерыканскі вакаліст Sessa. Упэўнены, што калі не ўслухоўвацца, то можна і не заўважыць пераходу з расейскай мовы на партугальскую. Увесь альбом вытрыманы ў адным стылі. Як і другі LP гурта, ёсць тут пэўныя элементы джазу ("Beige Days"), але нават джаз тут хутка растае ў вытанчанай сумесі флейт, клавішаў, акустычных гітар і лёгкай аркестроўкі. 

Я ніколі не любіў выкарыстоўваць слова "якасны" ў дачыненні да мастацтва, але ж гучыць альбом сапраўды так - якасна і бездакорна. І за свае дваццаць дзевяць хвілін (што, канешне, крыху набліжае нас да доўгіх EP ці да першых альбомаў The Beach Boys) альбом так і не паспявае надакучыць.

Але вяртаючыся да фестывалю... На самой справе, я хацеў, каб у суботу мы з сябрам выйшлі з гатэля раней. Бо нягледзячы на тое, што да Spiritualized і Slowdive было яшчэ шмат часу, трэба было пабачыць гурт SOYUZ. Яны мусілі пачынаць каля 16:30, і я быў упэўнены, што каля іх сцэны будзе стаяць дзевяць чалавек. Горш за тое, стаяць яны будуць пад дажджом (які так адчайна прагназавалі ўвесь тыдзень). Мне хацелася падтрымаць беларускі гурт, які нечакана трапіў на польскі фестываль у жніўні 2023 года... 

Якім было маё здзіўленне, калі нам цяжка было знайсці месца нават перад пачаткам іх выступу. І якім было маё здзіўленне, калі дождж так ніколі і не пачаўся. 

Кніга. "СВІННІ" (2023) / Аляксандр Чарнуха.

Адна з главаў кнігі Аляксандра Чарнухі пачынаецца з апісання помніка Леніну. Нічога асаблівага, такія Леніны жывуць пад сонцам і птушкамі ў кожным населеным пункце Беларусі, але ў нейкі момант аўтар стварае метафару чырвонага правадыра, які сыходзіць з пастамента і пачынае рухацца па вуліцах горада. Гэта быў той момант у кнізе (дарэчы, адзіны), калі ўнутры нешта зварухнулася, і нават сэрца пачало біцца хутчэй - бо стварылася ўражанне, што ў рамане сапраўды адбудзецца нешта вартае ўвагі. Хай бы ўжо Уладзімір Ільіч ажыў ды пайшоў каменнай хадой па вуліцах. Хай бы перастраляў усіх. Хай бы зрабіўся трансгендарам. Хай бы апынуўся марсіянінам. Хай бы наўпрост хадзіў ды картава жадаў кожнаму добрага дня. Але ж не, Ленін застаўся стаяць. Нічога не адбылося. Усяго толькі метафара.

У мяне сапраўды ёсць адчуванне, кволае і не зусім надзейнае, што недзе ў нетрах рамана "Свінні" схавана цалкам сабе добрае апавяданне-фарс пра марнае і бессэнсоўнае жыццё беларускага чыноўніцтва. Калі ўзяць даволі перспектыўную першую главу, інфернальную канцоўку і нешта з сярэдзіны, то можна ўявіць кароткі сатырычны твор, які можа заставіць чытача смяяца скрозь боль і агіду. Але ж ёсць пэўная праблема, калі ўжо на трэцяй главе разумееш, што аўтар нічога табе не скажа на працягу двухсотпяцідзесяці старонак рамана. 

Насамрэч, у гэтым месцы я павінен быў бы распавесці пра сюжэт кнігі, пра фабулу і галоўных персанажаў... Зрабіць гэта цяжка, бо падаецца, што раман існуе толькі для таго, каб аўтар уключыў кожны штамп і крынж палітычнага жыцця сучаснай Беларусі (сінія пальцы, жахлівыя дзевяностыя, масандра). Але ж добра. Некалькі словаў пра сюжэт, які сохне і памірае на кожный старонцы "Свіней". Перад намі гарадскі пасёлак Грудзева (дарэчы, геаграфічныя назвы ў кнізе гаворачыя: Качанава, Каранікі...) і яго жыхары. Рэдактар газеты і яе журналісты, галоўны ідэолаг, глава адміністрацыі і г.д. У суседнім пасёлку масава паміраюць свінні, і ўлады пачынаюць думаць пра тое, як падаць гэтую навіну людзям. Сярод іншага, прапаноўваецца растлумачыць трагічные здарэнне нашэсцем іншапланецянаў... Здавалася б - не так усё безнадзейна. Так, але ж аўтар нічога не робіць з гэтай ідэяй. А потым нічога не робіць з ідэяй народнай нездаволенасці. І так да самага канца ў кнізе нічога не адбываецца, адзін нудны рэпартаж за другім (я ведаю, што аўтар працаваў некалі журналістам у Беларусі, але мяне гэта зараз не цікавіць, бо пішу я пра яго раман). 

Калі казаць шчыра, я вельмі хацеў, каб яны сапраўды з'явіліся тут, гэтыя іншапланецяне. Бо раман цалкам складаецца з плоскіх персанажаў, зробленых з таннага кардону і размаўляючых на аднолькавай трасянцы. 

І тут, канешне, паўстае спрадвечнае пытанне: а што, калі яны насамрэч такія, кардонныя і аднамерныя? Чаму б не паказаць іх такімі, якія яны ёсць? Зразумела, але ў чым тады мастацтва? У чым вартасць кнігі? Па сутнасці, нам прапаноўваецца корпацца ў дзярме, бясконца разглядаць тупасць беларускіх чыноўнікаў і час ад часу казаць "так, памятаю, было і такое". Сатыра? Ну, добра, сатыра, але ці павінна яна быць настолькі прымітыўнай? Ці павінна яна апускацца да ўзроўню тых самых Качанавых ды Каранікаў? Чаму не робіць гэтага, напрыклад, Артур Клінаў у сваім рамане "Локісаў", які робіць сатыру з густам і добрым сюжэтам? Клінаў паказвае, што каб высмеяць і выкрыць правінцыйнае ўбоста, патрэбны кантраст, кантэкст, кантрапункт. Яго галоўны персанаж - гэта цалкам адэкватны чалавек, які трапляе ў свет местачковага вар'яцтва. І раптам ты смяешся і суперажываеш, чытаеш і не можаш спыніцца. Бо апынаешся ў свеце сапраўднай літаратуры. 

Альбо возьмем, напрыклад, Андрэя Мрыя. Ва ўступным слове перакладчык кнігі Алесь Плотка (першапачаткова "Свінні" былі напісаны на расейскай мове) распавядае, што гэта першы сапраўды сатырычны беларускі раман з часоў "Запісак Самсона Самасуя". Ну, добра. Але ж нават Самасуй, цалкам камедыйны персанаж, быў вартым суперажывання. Па-другое, у кнізе Мрыя было шмат маленькіх, але сапраўдных сюжэтаў, якія мелі пачатак і заканчэнне. Па-трэцяе, містыка савецкага кантэкста. Так, гумар "Запісак Самсона Самасуя" наўрад ці ўразіць сучаснага чытача - але ж ці прысутнічае гумар у кнізе Аляксандра Чарнухі? 

Бо гумар - гэта безумоўна тое, што магло б выратаваць раман "Свінні". Гумар акупляе нават самую дрэнную сатыру. Але ж тут зноў праблема. І калі стабіліе - гэта цікавы наваяз (спалучэнне "стабільнасці" і "ізабілія"), то ў пераважнай большасці выпадкаў гумар тут паўстае у сумным становішчы. Узровень прыкладна такі: важны госць з Менску замаўляе ў мясцовым кафэ воду з лімонам, а яму прыносяць асобна бутэльку вады і парэзаны лімон... Калі мы адыдзем ад гумару (бо вельмі б хацелася адысці ад гумару) і паразмаўляем пра літаратурныя якасці кнігі, то тут сапраўдны жах. Дрэнныя моўныя клішэ (трохпавярховы мат, жоўтая майка лідзера, на ўсю іванаўскую, цыцэронаўскае красамоўства - гэта не словы персанажаў, гэта словы аўтара) і недарэчныя параўнанні (аднекуль з'яўляецца A Hard Day's Night "Бітлз", які выпальвае дзірку ў старонцы рамана; лепш ужо нешта заплесневелае накшталт "яна глядзела як Ленін на буржуазію"). Метафара пра беларускую правінцыю, схаваную за сайдынгам, гэта, бадай, лепшае, што ёсць у "Свіннях", і метафару гэту мы бачым у першай главе кнігі. 

Тонкасці тут няма. Няма таксама зместу і густу. Замест гэтага ёсць трасянка, якая мхом пакрывае кожную старонку кнігі. Мільён аднолькавых дыялогаў на трасянцы, якія цяжка чытаць і якія хаваюць крохкія, пункцірныя лініі сюжэту (нехта памірае? нехта працягвае жыць?). Так, што ў пэўны момант пачынаеш думаць, што ёсць тут не толькі трасянка мовы, але і трасянка думкі. Я пагаджуся, што раман "Свінні" дэманструе бяздарнае жыццё беларускіх чыноўнікаў - але ж ці гэта апраўдвае бяздарную кнігу?

Фільм. "II" (2019) / Улада Сянькова.

У фільме "II" Улады Сяньковай амаль няма мабільных тэлефонаў. А калі яны і з'яўляюцца, то мімаходам, і выконваюць выключна дэкаратыўную функцыю. Ніхто не гуляе пад партай, ніхто не здымае булінг, ніхто не аблягчае час чакання ў школьным калідоры. У нейкі момант мне нават падалося, што я трапіў у дзевяностыя ці пачатак нулявых, у тыя змрочныя часы, якія зафіксавала аднойчы Валерыя Гай Германіка. У тыя часы, калі падлеткі курылі і займаліся сэксам.  

Але ж мабільныя тэлефоны дрэнна ўжываюцца з сэксам (можа, аднойчы нехта зробіць навуковае даследаванне), і таму цалкам зразумела, што падлеткі ў гэтым фільме выглядаюць крыху старамодна. Бо фільм пра сэкс і пра сэксуальнасць.

"II" - гэта сучаснае беларускае ігравое кіно. Калі казаць шчыра, то рэдкая з'ява, якую хочацца ведаць і крыху пераацэньваць. Наста - дзяўчына са стрыжнем, які паўстае ў поўны рост у самай першай сцэне фільма. Дарэчы, выдатнай. Сяброўка робіць тэст на цяжарнасць (на ўроку ангельскай мове, калі ж яшчэ?), і гэта заўважае завуч школы. Сяброўка паспешліва кладзе бумажку ў рот, але завуч просіць выплюнуць і аддаць ёй. Наста адзіная, хто кідае выклік гэтай добра знаёмай кожнаму з нас жанчыне, якая не мае пачуцця гумару, але якая ўвасабляе ўсю праведнасць педагагічнага працэсу. У нейкі момант завуч хоча выгнаць Насту з аўдыторыі, але аднекуль з'яўляецца малады настаўнік ангельскай мове, які вырашае сітуацыю. Сцэна сапраўды выдатная, бо добра задае тон фільму, а таксама стварае няяснае напружанне, сэнс якога мы зразумеем толькі пазней. 

Акрамя сяброўкі (якая шмат размаўляе пра сэкс і праводзіць палову фільма ў пацалунках са сваім хлопцам), у Насты ёсць таксама і лепшы сябар Саша. Саша - гей, над якім здзекуюцца ў школе, з якім Наста ходзіць у кіно, якога яна абараняе ад нападак, і з якім ездзіць на электрычцы да рэпетытара польскай мовы. Жыццё Насты адбываецца ў правінцыйным беларускім горадзе, які не патрабуе ніякай назвы ці асаблівага вылучэння. Ён проста фон, абалонка для жыцця некалькіх беларускіх падлеткаў. 

Інтэр'еры, як і твары, вельмі пазнавальныя. Таксама як і мільён дэталяў, якія цалкам адпавядаюць рэчаіснасці (ці маім успамінам пра яе). Але ж я сапраўды пазнаю гэтых настаўнікаў з іх размовамі пра карысныя лекавыя травы, гэтыя дакорлівыя позіркі ў аптэцы, а таксама дэпрэсіўную плітку ў ваннай. У гісторыі, тым часам, робіцца моцны выбух, які (на час ці назаўсёды) зменіць кожнага персанажа. Гэта цалкам непрадказальны паварот, магчымасць якога можна было прадчуваць толькі праз ледзь чутныя намёкі, якія прыадкрываюць нябачныя трэшчыны ў брані галоўнай гераіні. Дарэчы, менавіта ў гэты момант робіцца цалкам зразумелым сэнс назвы фільма.

Больш за ўсё гэта кіно кранае сваім апошнім актам, які імкнецца вырашыць, ці хаця б растлумачыць, наступствы гэтага выбуху. Сярод апошніх эпізодаў вылучаецца, напрыклад, сцэна размовы маці са сваім сынам, калі яна хоча запытаць, але не можа, а ён можа растлумачыць, але не хоча. Падаецца, што ў гэтай сцэне (напрыканцы якой хочацца смяяцца самым чорным смехам) змяшчаецца ўся квінтэссэнцыя канфлікта не толькі паміж пакаленнямі, але і ўнутры яго. Бо разуменне, гэтая незагойная мэта кожнага чалавека, з'яўляецца толькі ў самым апошнім кадры - змацоўваным кароткім жэстам і гукам цягніка.

Фільм кароткі, і гэта дазваляе яму трымаць у напружанні на працягу ўсіх 60 хвілін. Маладыя акцёры іграюць добра, амаль не перабольшваюць, а ў нейкія моманты нават дасягаюць сцэн прыгожай недагаворанасці. Так, ёсць моманты, калі я пачынаю думаць пра важнасць фільма больш (сучасны беларускі фільм, кіно пра падлеткавую сэксуальнасць у сучаснай Беларусі), чым я думаю пра яго мастацкую вартасць. І так, некаторыя рысы занадта грубыя, а некаторыя сцэны пакутуюць ад абагульненняў, але і праз некалькі дзён фільм застаецца са мной. Бо Улада Сянькова стварае пераканаўчы свет, абстрактны, але цалкам верагодны, і персанажы ў яе жывыя і маюць колер і пах. Нават калі і не ўжываюць мабільных тэлефонаў.  

Альбом. "DiP" (2009) / Port Mone.

Адразу ж адзначу, што я не збіраюся пісаць адны толькі хвалебныя артыкулы пра сучаснае беларускае мастацтва. Зусім не - а інакш не было б сэнсу пачынаць гэты праект. Інакш не было б сэнсу ў мастацтве, а таксама ў разнастайнасці пачуццяў, якія яно выклікае ў чалавека. Але ж нешта ўтрымлівае мяне ад крытыкі, і я адцягваю, зноў і зноў. 

Я належу да таго постсавецкага пакалення, для якога не існуе нічога больш сумнага, чым гук акардэона. Акардэон - гэта змрок і ўпадніцтва, туга і смутак. Я памятаю, як ён гучаў на вясковых святах, калі надыходзілі прыцемкі, і нехта выягваў аднекуль гэтую жахлівую зялёную махіну з бясконцымі клавішамі і кнопчакамі і пачынаў іграць. І хацелася выць ад безнадзейнасці і адчаю. Я добра памятаю таго мужчыну сталога ўзросту, што іграў на акардэоне каля Камароўскага рынку ў Менску. Кожны раз, калі я чуў яго, настрой імгненна псаваўся - прычым не так ужо важна, іграў ён нешта сумнае ці вясёлае. Акардэон рашуча адхіляў любую надзею... Хіба што на альбомах Тома Уэйтса ён не даводзіў мяне да думак пра самагубства. 

І тым не менш, акардэон займае цэнтральнае месца ў гучанні менскага інструментальнага трыа Port Mone. Менавіта яго чуеш, калі ўключаеш альбом. Гэты напружаны пераліў акардэона, які чамусьці так моцна нагадвае таемны гук аргану... DiP - дэбютная пласцінка гурта, якая выйшла ў 2009 годзе. Шмат хто аддасць перавагу другому альбому (Thou, 2014), які стаў калісьці сапраўднай падзеяй у беларускай музыцы. Шматлікія прызы і прэміі, а таксама званне лепшага беларускага альбома дзесцігоддзя. І ўсё ж, нягледзячы на захопленую крытыку і мае добрыя пачуцці да Thou, менавіта Dip падаецца мне самай разнастайнай, самай эмацыянальна насычанай працай гурта.

Першае, што хацелася б адзначыць: я не пішу пра добра беларускае мастацтва. То бок, мяне не вельмі цікавіць мастацтва, якое можна лічыць добрым для Беларусі. Так наогул нельга ставіць пытанне. Мастацтва можа быць добрым ці не - незалежна ад краін ды кантынентаў. Дык вось - Port Mone ствараюць выдатную музыку. Але музыку, якая паходзіць з Беларусі. 

Галоўнае, што ёсць у DiP - гэта інтрыга і прыгажосць. Прычым прыгажосць тая не падаецца ані правільнай, ані банальнай. Яна часта складаная, неспадзяваная, нават балючая. Заўсёды глыбокая, заўсёды інтрыгуючая. Кожная кампазіцыя на альбоме рухаецца і струменіцца (нездарама альбом цалкам прысвечаны воднай тэме - дарэчы, некалі тое хацеў зрабіць Міхал Анемпадыстаў, але не паспеў), кожная мае вялікую ўнутраную моц. Усё развіваецца, нічога не паспявае надакучыць (самая доўгае кампазіцыя на альбоме доўжыцца чатыры хвіліны). Ёсць тут пэўная містыка ("Tuna"), ёсць чароўны мінімалізм ("Catfish"), ёсць сапраўдныя выбухі інтэнсіўнасці ("Crossing"). Месцамі DiP нагадвае ECM джаз, але ж заўсёды акардэон надае некую рамантыку. І ўжо тая вяртае мяне дамоў.

Port Mone запісалі не так шмат студыйнай музыкі. Усяго толькі два альбомы (тры, калі ўлічваць суменсы праект з ДахаБраха). Але гэта толькі яшчэ адна падстава ў чарговы раз услухацца ў меладычныя, сканцэтраваныя парывы гэтага альбома. Які, імаверна, мог бы стаць добрым саундтрэкам для якой-небудзь атмасфернай еўрапейскай стужцы, але які наўрад ці будзе прыдатным альбомам для фонавага праслухоўвання. Гучанне занадта вынаходніцкае і інтрыгуючае, каб не аддаць яму ўвесь свой час. І потым гэты кляты акардэон... Здаецца, я пачынаю любіць яго. Ёсць моманты, калі ён вяртае мяне назад, у мінулае, але гучыць ён неяк па-іншаму. Больш стыльна, з большай глыбінёй і, можа, нават з надзеяй. 

Кніга. "АПОШНЯЯ КНІГА ПАНА А." (2020) / Альгерд Бахарэвіч.

Дзіўна і цікава пісаць на беларускай мове - асабліва калі не рабіў гэтага палову жыцця. Шмат чаго адкрываеш у сабе, шмат што пужае і здзіўляе, шмат з чым даводзіцца мірыцца. Некаторыя думкі, пра якія хацелася б распавесці па-ангельску ці па-расейску, на беларускай мове не хочацца нават згадваць. Думкі тыя па-ранейшаму існуюць, яны лунаюць перад вачыма і корпаюцца ў галаве, але раптам змяняюць колер і пах. Падаюцца іншымі, нейкімі больш сапраўднымі ці наадварот - звышнатуральнымі. 

А бывае так, што думкі тыя робяць цябе экстрэмістам. Так, пісаць пра гэтую кнігу я вырашыў яшчэ ў снежні, калі атрымаў "Пана А." як калядны падарунак. І вось не прайшло і трох месяцаў, як "Апошняя кніга пана А." зрабілася экстрэмісцкай літаратурай. Зрабілася, вядома, не самастойна. Нейкія шэрыя людзі ў доўгіх шэрых паліто, без пачуцця гумару і густу, прызналі раман небяспечным для краіны (калі тое, што яны пабудавалі, магчыма назваць краінай). Тое, што такім чынам яны прыцягнулі да кнігі больш увагі, відавочна і бясспрэчна, але мяне зараз цікавіць не гэта. Я пра тое, што думка беларуская месціць столькі моцы і таемнай энергіі, што трашчаць ад яе не толькі муры, але і дзяржаўная ідэалогія.  

Альгерд Бахарэвіч падаецца мне самым істотным і цікавым з таго, што адбываецца ў сучаснай беларускай літаратуры. Прычым прыцягвае мяне перш за ўсё тая рашучая самаупэўненасць, з якой ён піша. Ёсць тут нейкая ўнутраная моц, нейкая гуллівая ўсмешка сапраўднага майстра. Ён ведае, што робіць. Гэта першае. Па-другое, ён ведае, што робіць гэта добра. Але здзяйсняе Бахарэвіч і трэці крок, той самы рызыкоўны, самы важны крок пісьменніка. Цяжка растлумачыць той крок - хіба што апошнія радкі "Плошчы Перамогі" могуць праліць крыху святла на мае словы. Бахарэвіч піша так, нібыта можа рабіць у літаратуры абсалютна ўсё, што захоча, і атрымлівае асалоду ад таго, што літаратура дае яму гэтыя крылы. 

"Апошняя кніга пана А.", дарэчы, менавіта пра гэта. Пра крылы. 

Кніга распавядае пра пісьменніка, які вінен багатаму купцу вялікую суму грошай. Калі я кажу "купец", я сапраўды маю на ўвазе "купца". Свет раману крыху казачны, ён не мае геаграфічных назваў і часу. Ён існуе па сваіх законах і правілах, і гэтым крыху нагадвае магічны рэалізм Маркеса. Каб аддаць доўг, купец запрашае аўтара (ці Аўтара) да сябе, дзе цягам месяца апошні павінен будзе кожны вечар чытаць новае апавяданне. Слухаць яго будуць сям'я купца, а таксама ягоныя слугі. Такім чынам, кніга змяшчае трыццаць апавяданняў, якія на першы погляд ніяк паміж сабой не звязаны. Хутка, аднак, чытач пачынае разумець, што гэта зманлівае пачуццё. Што на самой справе апавяданні звязаны гэтымі людзьмі, гэтым домам, а таксама тым, што адбываецца звонку (а там заўсёды нешта адбываецца). 

Спачатку я атрымліваю асалоду ад аповедаў аўтара, але хутка мяне пачынаюць цікавіць гэтыя людзі, а таксама іх казачна-змрочнае існаванне. Усё гэта трохі нагадвае сон - але, магчыма, такімі і павінны быць казкі. Бахарэвіч, дарэчы, умее іх пісаць. "Плошча Перамогі" - гэта таксама казка, як і пэўныя часткі "Сабак Эўропы". Казкі для дарослых, якія захавалі здольнасць да адкрыцця і самаіроніі.

Дом з "Апошняй кнігі пана А." з'яўляецца ўвасабленнем галавы пісьменніка, дзе і павінны знаходзіцца ўсе гэтыя людзі. Усе тыя апхетыпы, якіх малюе Бахарэвіч, ад музы да лісліўца і зайздросніка. Але перш за ўсё гэтая кніга - сапраўдная ода мастацтву, ода пісьменніцтву (маладыя аўтару знойдуць тут шмат карысных парад), ода фантазіі. Апошняя сапраўды жыве на кожнай старонцы кнігі - расчыняе дзверы і адкрывае новыя вымярэнні. Менавіта яна дазваляе аўтару пісаць усе гэтыя апавяданні, якія, дарэчы, можна з лёгкасцю разглядаць як незалежныя творы са сваёй фабулай ды развязкай. Ёсць у іх гумар ("час усё лечыць, асабліва камэнданцкі"), ёсць і цудоўная метафары ды параўнанні ("вясна сьпявала і грымела трамваямі і навальніцамі"). Ёсць удалыя творы, ёсць меней удалыя. Ёсць тое, што нагадвае готыку По, а ёсць тое, што дыхае фантастыкай Брэдберы. Ёсць нават тое, што ў часы безгустоўя і дыктатуры можа сысці за экстрэмізм (напрыклад, апавяданне "Чалавек Раман Бурак" пра забойства нейкага Лідэра Нацыі). 

Не буду пісаць пра свае любімыя апавяданні, іх шмат ("Дзядуля", напрыклад, ці "Мёртвыя ў душы"), але прывяду радкі, якія трапна дэманструюць талент Бахарэвіча. Водбліск той усмешкі сапраўднага майстра, пра якую я распавядаў раней. Гэта радкі з апавядання "Кіно не для ўсіх", якое нагадала мне стары фільм Вудзі Алена сярэдзіны 80-х. У іх Бахарэвіч піша пра рэўнасць: "Рэўнасьць была спачатку ціхая, нібы нехта выпадкова закрануў струну на гітары ў цёмным пакоі. Але потым адгукнуліся іншыя струны, пагрозьліва загудзеў бас. Зазьвінелі талеркі. Рэўнасьць мацнела". У нечым набокаўскія радкі, пранізлівыя і прыгожыя. Дакладныя.

Аднойчы, калі Джойс быў у гасцях, яго папрасілі распавесці пра некаторыя кнігі на кніжнай паліцы і паставіць адзнаку кожнаму аўтару. Што ён і зрабіў. Ён глядзеў на назвы кніг і распавядаў, што думае пра тых пісьменнікаў. Нехта атрымліваў добрую адзнаку, а нехта Z- (дарэчы, Д.Г. Лоурэнс). Я прыгадаў гэтую гісторыю нядаўна, калі чытаў "Гамбурскі рахунак Бахарэвіча". Моц перакананняў гэтага беларускага пісьменніка сапраўды ўражвае, але яшчэ больш мяне ўражвае тое, што яна адчуваецца таксама і ў яго мастацкіх творах. "Апошняя кніга пана А." напісана чалавекам, які добра ведае, што варта A+, а што варта Z-. І гэта здольнасць, якую немагчыма пераацаніць. 

Фільм. "ХРОНІКІ РТУЦІ" (2019) / Аляксандра Кулак.

З літаратурай усё проста. Бяры ды пішы. Раман, аповесць, апавяданне - усё, што заўгодна, былі б талент і крыху часу. Вядома, трэба яшчэ знайсці выдавецтва і надрукаваць свой твор, але нічога не перашкаджае творчаму працэсу. Нічога не паўстае паміж натхненнем і фізіялагічным задавальненнем ад апошняй кропкі. З музыкай цяжэй. Трэба купіць гітару альбо трамбон, трэба знайсці студыю, музыкаў і добрага прадзюсера - але ж і без трох апошніх умоваў можна ствараць музыку. Акорды вісяць на дрэвах. Было б жаданне. З кіно, на жаль, усё вельмі складана, бо тут мастак не належыць самому сабе. Не цалкам. Так, ёсць Мікіта Лаўрэцкі са сваім home-made кіно (пра якое гаворка пойдзе пазней), але ў большасці выпадкаў кіно - гэта спалучэнне людзей, грошай і збегу акалічнасцей. 

Таму з кіно ў нас цяжка. Асабліва з мастацкім, асабліва з якасным, асабліва з беларускамоўным. А сёння нават і з тым, што здымаецца ў Беларусі. З вышэйпералічанага фільм Аляксандры Кулак "Хронікі ртуці" адпавядае толькі адной умове: гэта выдатнае, сапраўды якаснае кіно. 

Фільм здымаўся ў Амерыцы, і распавядае пра закінутую частку Каліфорніі. Калісьці Новая Ідрыя была шахцёрскім гарадком, дзе здабывалі ртуць. Сёння (дзеянне фільма звязана з перыядам да і пасля выбрання Трампа, то бок з 2017 годам) насельніцтва Новай Ідрыі складаецца з двух чалавек, брата і сястры Кемп і Кейт Вудс. Калісьці Новая Ідрыя была горадам магчымасцяў, маленькім рухавіком амерыканскай мары. Сёння гэта горад-прывід, і мы сустракаем яго ў сумным, пакамечаным, занядбаным стане. Тым не менш, сярод пустэчы і неахайнай расліннасці па-ранейшаму тлее жыццё. Бо Кейт і Кемп жывуць - не існуюць, а менавіта жывуць. Яны бавяць час у Інтэрнэце, слухаюць джаз, заўзята размаўляюць пра космас, даглядаюць сабак і люта ненавідзяць рэспубліканцаў. 

Вось на гэтым супрацьпастаўленні змрочнага краявіда і нязгаснага жыцця і існуе гэты фільм. Ён трымае ў напружанні, у ім ёсць рух - і ў ім ёсць другі акт, павольны, эмацыйны і непазбежны. Гэта спалучэнне выдатнай працы рэжысёраў і прыцягальнай моцы характараў - тое, што галоўныя персанажы так зацягваюць не робячы, здаецца, нічога асаблівага. Ёсць у іх гэтая шчырасць, гэтая неўмяручая прага да жыцця, якое, дарэчы, паўстае тут у кожным кадры. Менавіта праз гэта я і абраў "Хронікі ртуці" для першага аповеду пра беларускае кіно. Бо калі казаць шчыра - то што ў ім беларускага (дарэчы, нават Кейт Вудс кажа пра Russkis са здымачнай групы)? Фільм на ангельскай мове, з субтытрамі на расейскай... І тым не менш - для мяне гэта фільм беларускай рэжысёркі. Я не бачыў яшчэ яе стужкі "Мара" пра падзеі 2020 года, але мне падаецца, што - свядома ці не - менавіта беларускі фон, з гэтымі страчанымі вёскамі і незагойнымі асяродкамі жыцця, дазволіў так дасканала і так дасціпна перадаць другі, і значна менш прывабны, бок амерыканскай мары.

Фільм зняты ў прыгожых, прыглушаных колерах - нібыта ў лёгкім тумане. Гэта не тая Каліфорнія, якая паўстае ў нашым уяўленні, калі мы думаем пра Галівуд ды Сан-Францыска. Але гэта таксама Каліфорнія - нават калі часам падаецца, што яна існуе ў нейкім паралельным сусвеце. Зразумела, што ў значнай ступені менавіта краявід сфармаваў Кейт і Кемпа Вудс - такіх сапраўдных і неідэальных. Тых, што не маюць дзяцей (бо як адважыцца нарадзіць дзяцей у гэты свет), вераць у НЛА (бо чаму не верыць) і шмат разважаюць пра смерць (бо яна паўсюль). Яны, дарэчы, і прыцягваюць нас сваёй неідэальнасцю і сваёй сапраўднасцю. А яшчы гэтымі вачыма, аднолькавымі і поўнымі нейкай змрочнай глыбіні.

Ртуць - гэта вадкі метал шэрага колеру. Ртуць, пара і злучэнні ртуці атрутныя. Назапашваюцца ў арганізме, пашкоджваюць нервовую сістэму і парушаюць абмен рэчываў. Ртуць - адзін з двух хімічных элементаў (і адзіны метал), простыя рэчывы якіх пры нармальных умовах знаходзяцца ў вадкім агрэгатным стане. У многіх краінах элементарная ртуць выкарыстоўваецца ў саматужнай і дробнамаштабнай здабычы золата. Ртуць змешваюць з золатазмяшчальнымі матэрыяламі, утвараючы ртутна-залатую амальгаму, якая затым награваецца, выпараючы ртуць, каб атрымаць золата.  

Альбом. "ЧУЖАНІЦА" (1989) / Ulis.

Нягледзячы на тое, што новая серыя артыкулаў задумвалася як агляд сучаснага беларускага мастацтва, будуць і пэўныя выключэнні. Першае з іх - альбом "Чужаніца" гурта Ulis. Запісаны ў Польшчы, за тры восеньскія дні 1989 года, ён застаецца лепшым з таго, што адбылося ў змрочнай і складанай гісторыі беларускай рок-музыкі. Калі гэта можна расцэньваць як ганебны спойлер, то я шчыра выбачаюся. 

Ulis з'явіўся напрыканцы 80-х гадоў і скаладаўся з часткі музыкаў рок-гурта Бонда. Сярод іх быў гітарыст Вячаслаў Корань, які ў будучым стане адзіным нязменным удзельнікам Ulis. Аўтарам музыкі, а ў хуткім часе - яшчэ і вакалістам. Але ўсё гэта ў будучым, а пакуль трэба вярнуцца ў верасень 1989 года, калі Ulis правеў тры дні ў музычнай студыі города Ольштын з вядомым польскім гукарэжысёрам Рычардам Шмітам. Гурт запісаў адзінаццаць песен, восем з якіх трапілі ў трэк-ліст дэбютнага альбома. Тры астатнія ўвайшлі ў больш познюю версію "Чужаніцы", і менавіта пра яе пойдзе гаворка ў гэтым артыкуле.

Першае, што трэба адзначыць... "Чужаніца" з'яўляецца адным з першых альбомаў у гісторыі беларускай рок-музыкі. Ён мае стыль, глыбіню і асабістае гучанне. Але не толькі гэта. Калі чуеш той першы рыф, які адкрывае "Цягнік на Нясвіж", гэтае незабыўнае чыгуначнае пыхканне кораньскай гітары, то адчуваеш сапраўдны цуд. А потым ужо словы, якія, пачуўшы аднойчы, ніколі ўжо не забудзеш. 

Я з нім сустрэўся ў чыстым купэ,
У зваротнай дарозе.

Магчыма, гэты цуд мог адбыцца толькі аднойчы, з гэтымі музыкамі, з гэтымі тэкстамі, у адзін тольки момант беларускай гісторыі. Так, астатнія альбомы Ulis будуць складацца з добрых песен, але не будзе ўжо адчування цуду. "Чужаніца" мае год запісу, але не мае часу. У гэтай музыке ёсць нешта змрочнае і халоднае, нешта ад старога нью-уэйва. У той жа час яна не адштурхоўвае, і мелодыі чапляюць, і гітарныя партыі трымаюць у прыемным напружанні. Калі пачатак "Пляца Францыска" не ўвасабляе сабой сапраўдны музычны катарсіс (дарэчы, як і ўся песня), то катарсіса ў беларускай музыке не было ніколі.

Музыку для альбома пісалі Вячаслаў Корань і басіст Сяржук Краўчанка (былыя ўдзельнікі гурта Бонда). Цікава, што менавіта Краўчанка напісаў тры з маіх любімых мелодый "Чужаніцы". Апроч двух вышэйзгаданых, якія адкрываюць альбом, гэта і мацнейшая "Калі імперыя знікне" (словы Фелікса Аксёнцава, які напісаў большасць тэкстаў альбома). Шэсць прыгожых і балючых хвілін, з лірычным зместам настолькі актуальным, што робіцца жахліва. Можна прыгадаць, што ішла другая палова 1989 года, і пелі яны пра іншую імперыю... Але ці сапраўды так?

Альбом цэльны і паслядоўны. У некаторыя моманты ён падаецца звышскаладаным і нават няветлівым ("Гестапа", "Пакуль спяваю"), але панурае гучанне наўрад ці можа схаваць музычную вынаходлівасць ды харызму. Так, у арыгінальным трэк-лісце пасля атмасфернай "Акторкі" ішла загалоўная песня з бадзёрай мелодыяй, якая нагадвае больш цяжкі варыянт брытанскага джангл-попа. Трэба адзначыць, што вакаліст Андрэй Патрэй, які выконвае кожную песню альбома, выдатна перадае як рамантыку, так і надрыў свайго часу.

Альбом сапраўды вяртае мяне ў Беларусь пачатку дзевяностых, калі напрыканцы лета я сядзеў у крыху цьмяным пакоі і слухаў беларускае радыё. Але ж па радыё ніколі не гучаў Ulis. І вось я ўяўляю, што нешта змянілася, нейкая гістарычная парадыгма зламалася, і будучыня пайшла іншым шляхам, і каля старога бабулінага трумо пачуўся гук той самай гітары, што адкрывае "Цягнік на Нясвіж". І альбом паўстае ўже не толькі як прыгожы адбітак мінулага, але і як мая сучаснасць. Тая, што зменіць не толькі мяне, але і ўсю краіну. Трэба толькі прыслухацца.

І напрыканцы некалькі слоў пра мінімалістычную вокладку, якая прывабіла мяне яшчэ да праслухоўвання альбома. Вокладка была створана легендарным беларускім мастаком і паэтам Міхалам Анемпадыставым. Яна стылёвая і бездакорная, як і сам альбом. 

Кніга. "ПА ШТО ІДЗЕШ, ВОЎЧА?" (2020) / Ева Вежнавец.

Калі Рына, галоўная гераіня кнігі, выходзіць з аўтобуса і крочыць да роднай вёскі, уздоўж пустэчы, леса і тхлані, я пазнаю краявід і адчуваю пах прыцемак і вечаровых дрэваў. Ды і цяжка было б уявіць беларускага чытача, асабліва ў цяперашнія часы буйной эміграцыі, які б нутром і скурай не адчуваў гэтага вяртання. Рына вяртаецца не толькі дадому, не толькі ў сваё мінулае, але і ў трагічнае мінулае краіны дваццатага стагоддзя. 

Рына вяртаецца з Германіі ў родную вёску. Чаму? Адказ кароткі, дасціпны і цалкам зразумелы: "Жыццё звужаецца, і трэба вяртацца дахаты". Рына пакутуе ад алкагалізму (ды не, не пакутуе - атрымлівае асалоду, шукае сэнс), і ў самым пачатку мы бачым яе ў жаночай прыбіральні з бутэлькай таннага віна. Гэта яркі вобраз, прыгожы ў сваёй брыдкай бездакорнасці. Дарэчы, на працягу ўсіх гэтых зманліва кароткіх 140 старонак Ева Вежнавец стварае моцныя вобразы, і кожную сцэну рамана адчуваеш не толькі візуальна, але і на нейкім фізіялагічным узроўні. Густая, насычаная проза, якая паходзіць з дзіцячых успамінаў, падсвядомасці і жудаснага мінулага.

Раман ахоплівае сто гадоў, з 1912 па 2012. Менавіта столькі пражыла бабуля Рыны, развітанне з якой хутка ператвараецца ў бясконцыя, бязлітасныя карункі мінулага. Што яшчэ чакае Рыну дома? Змрочны погляд бацькоў і падвыпіўшая дзяўчына з вёскі, якая хоча паведаць Рыне нешта важнае. Але перш, чым яна паспее гэта зрабіць, трэба нанова перажыць мінулае. Бабуля Рыны - Дарошка, Дарфейка, шаптуха, вядзьмарка - хутка становіцца другой цэнтральнай фігурай кнігі. Менавіта праз яе мы адчуваем крывавы подых дваццатага стагоддзя. Забойства габрэяў, раскулачванне, немцы і паліцаі, партызаны, "тры каласкі" і гэтак далей. Бясконцыя цыклы чалавечай трагедыі, якія хватаюць за пяткі і цягнуць назад, у няўмольную багну мінулага. 

Якое, дарэчы, жыве і добра сябе пачувае. Калі Вежнавец піша пра ўсе гэтыя скрадзеныя швейныя машынкі, то перад вачыма паўстае ўжо не першая палова дваццатага стагоддзя, але і ўсё тое, што адбываецца сёння, з намі і каля нас. Мы пазнаём сучаснасць і мы пазнаём мінулае. Так, я памятаю, як апускаўся той самы ліпеньскі вечар, пра які піша Вежнавец. Памятаю, як у дзедавай хаце збіраліся суседзі, каб увесь вечар маўкліва і бездыханна глядзець тэлевізар. У гэтых апісаннях, асабістых, а часам нават інтымных (ёсць вельмі моцны і прыгожы эпізод, калі Рына сыходзіць з дому праз першую менструальную кроў, якая падаецца ёй ракам), адчуваецца прысутнасць самой аўтаркі. Гэта яна вяртаецца дахаты, яна адчувае подых ваўкоў, яна ў чарговы раз перажывае жыццё сваіх продкаў.  

Дарэчы, пра ваўкоў. Ёсць такія назвы... Воўк, які паўстае на вокладцы кнігі, так ніколі і на з'яўляецца на працягу апавядання, але менавіта ў гэтым яго пачварная моц, яго вусцішная хватка. Ён паходзіць са шматлікіх беларускіх казак і прымавак, і ён не толькі дадае адмыслова беларускі каларыт знакамітаму біблейскаму "Domine quo vadis?" Ён існуе як нешта непазбежнае, як тая канстанта, якая нябачна кіруе жыццём. А калі не кіруе, дык назірае. А калі не назірае, дык увесь час прысутнічае ў нашай падсвядомасці.

У нядаўнім інтэрв'ю Вежнавец казала, што раман гэты спачатку займаў 500 старонак, і ўжо потым яна вырашыла скараціць яго амаль утрая. У абсалютнай большасці выпадкаў такое рашэнне падалося б мне выдатным. "У пісьменстве трэба забіваць сваіх каханых", як некалі Уільям Фолкнер завяшчаў пісьменнікам, якія баяцца выкінуць з кнігі любімыя словы і нават сюжэтныя лініі. Дарэчы, я ўжо шмат разоў пісаў пра тое, што люблю кароткія раманы. Але ж гэтым разам большы памер кнігі быў бы цалкам апраўданы і пазволіў бы зрабіць фінал кнігі больш эмацыйным і меней скомканым. (Удакладню, што рэч ідзе не пра эпілог; эпілог у рамане нагадвае сем труб з "Кнігі Апакаліпсіса" і пакідае вельмі моцнае ўражанне.) 

Раман "Па што ідзеш, воўча?" - гэта важны твор для сучаснай беларускай літаратуры, і гэтым разам немагчыма аспрэчваць прэмію Ежы Гедройца, якую Ева Вежнавец атрымала два гады таму. Раман адначасова змрочны і прывабны, вусцішны і чароўны. Ён пакідае пасля сябе горкі смак, але смак гэты настолькі родны і непазбежны, што нам застаецца толькі прыняць яго і палюбіць. Раман робіць шмат сумных высноў ("Горшай хваробы, чым чалавек, няма на свеце"), але мне падаецца, што ў пераемнасці пакаленняў ёсць пэўны аптымізм. Так, ёсць шматлікія хваробы, якімі прыйдзецца перахварэць, але захоўваецца па-ранейшаму і надзея, што перахварэўшы ў чарговы раз, мы адчуем нарэшце, як яны знікнуць назаўжды. Калі б, канешне, у свеце існавала нешта падобнае да завяршэння.